خرمهره سازی هنر شش هزار ساله ایران باستان
خرمهره سازی نوعی هنر و صنعت است که در خاورمیانه از حدود شش هزار سال پیش تا به امروز مورد توجه بوده است. مرکز پیدایش کارگاه‌های خرمهره سازی در اطراف شهر قم بوده و به مرور بازرگانان خرمهره را به اقصی نقاط دنیا ارسال کرده‌اند. فرایند ساخت خرمهره فرایندی پیچیده است و برای ورود به صنعت خرمهره سازی تخصص و دانش عمیق در زمینه مواد و سرامیک مورد نیاز است. خرمهره از گذشته تا امروز کاربردهای گوناگون داشته و این کاربردها در طول زمان دستخوش تغییر شده‌اند. کاربردهای جدید خرمهره به مرور زمان سبب شده‌اند تا فرم‌های جدید طراحی شوند. صنایع دستی سعادتمند به عنوان میراث‌دار هنر خرمهره سازی ایران سالانه میلیون‌ها قطعه خرمهره را طراحی، تولید و صادر می‌کند.
تجهیزات و مواد مورد نیاز برای خرمهره سازی
برای ساخت خرمهره ابزار و تجهیزات گوناگونی مانند قالب، خشک کن، کوره و غیره مورد نیاز است. مواد گوناگونی در ساخت خرمهره مورد استفاده قرار می‌گیرند که مهمترین آنها سیلیس است. از سیلیس به عنوان ماده اصلی بدنه خرمهره استفاده می‌شود. لعاب یکی دیگر از مواد ضروری در ساخت خرمهره هستند. لعاب خرمهره شبیه پودری است که خرمهره در آن دفن می‌شود و از واکنش این لعاب پودری با بدنه خرمهره در دمای بالا لایه شیشه‌ای آبی رنگی بر روی سطح خرمهره ایجاد می‌شود. این روش لعاب دهی به قطعات سیلیسی در دنیا با عنوان «قم تکنیک» شناخته می‌شود.
صنعتگران از ابزارهای متعددی برای ایجاد الگوها، بافت‌ها یا طرح‌های پیچیده بر روی سطح گل خرمهره استفاده می‌کنند. هنگامی که قطعات خرمهره دارای شکل و بافت شدند، معمولاً در کوره پخته می‌شوند تا مقاوم، محکم و لعاب‌دار شوند. پس از پخت، صنعتگران می‌توانند جزئیات را با انجام انواع عملیات‌های فنی که رنگ، درخشش و پوشش محافظ را فراهم می‌کنند، افزایش دهند. این تکنیک‌های خرمهره سازی صنعتگران را قادر می‌سازد تا بر زیبایی این مهره‌های جادویی بیفزایند.
فرم دهی خرمهره
فرم دهی به گل از جمله فرم دهی به گل خرمهره یک فرآیند جذاب و خلاقانه است که خود شامل چندین تکنیک اساسی شناخته شده است. یکی از تکنیک‌های اولیه، ساخت و شکل دهی با دست است که در آن هنرمندان با دست به گل خرمهره فرم می‌دهند و آن را به شکل دلخواه در می‌آورند. روش دیگر اسلب کردن است که در آن ورقه‌های مسطح از گل خرمهره آماده می‌شوند و سپس با استفاده از قالب فرم دلخواه از ورقه گلی بریده می‌شود. بافت سازی یکی دیگر از تکنیک‌هایی است که در هنر خرمهره سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاربردهای خرمهره
از خرمهره در ساخت انواع محصولات صنایع دستی استفاده می‌شود. استفاده از خرمهره در تولید محصولات صنایع دستی مختص به ایران نبوده بلکه در بسیاری از کشورها خرمهره به عنوان مهره‌ای جذب کننده به محصولات صنایع دستی اضافه می‌شود. با اضافه کردن خرمهره به محصولاتی مانند کیف‌های جاجیمی یا پرده‌های سنتی جلوه‌ای منحصر به فرد ایجاد می‌شود.
بصورت سنتی یک یا چند سوراخ کوچک بر روی خرمهره وجود دارد. این سوراخ‌ها، امکان رد کردن نخ یا فلز و تلفیق خرمهره با سایر محصولات را فراهم می‌آورند. خرمهره‌های سوراخ دار قابلیت دوخته شدن بر روی لباس و پارچه را فراهم می‌آورند. دوختن خرمهره بر روی انواع بافت‌ها مورد توجه دوستداران سبک‌های سنتی و علاقه‌مندان به سبک‌های پست مدرن می‌باشد.
تلفیق خرمهره با انواع فلزات مانند طلا، نقره و برنج در سال‌های اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است. یکی از بزرگ‌ترین بازارهای خرمهره‌های تلفیقی بازار کشور ترکیه می‌باشد. کارگاه خرمهره سازی صنایع دستی سعادتمند سالانه میلیون‌ها قطعه خرمهره را جهت تلفیق با طلا و نقره به ترکیه صادر می‌کند. زیورآلات خرمهره‌ای ساخته شده در کشور ترکیه سپس در بازارهای کشورهای اروپایی، آمریکایی و شرق آسیا عرضه می‌شوند.
خرمهره در سبک های مختلف، از طرح های ظریف و مینیمال تا طراحی‌های بزرگ و شلوغ قابل طراحی و ساخت است. لعاب عمیق و خاص خرمهره مهمترین عاملی است که هنر خرمهره سازی را مورد توجه جهانیان قرار داده است. علاوه بر جذابیت رنگ خرمهره، اعتقادات فرهنگی پیرامون خرمهره نیز سبب شده است تا امروزه این محصول در ساخت انواع گوشواره، گردنبند، دستبند یا انگشتر بکار برده شود.
خرمهره سازی و شکل گیری اولین لعاب‌ها در تاریخ تمدن بشر
در حدود شش هزار سال پیش صنعتگران ذوب مس در اطراف شهر قم سنگ‌های مس را در کوره حرارت می‌دادند تا مس خالص را استحصال کنند. این صنعتگران بطور اتفاقی شاهد آبی شدن بدنه داخلی کوره‌های خود شدند و سالیان متمادی این اتفاق به عنوان پدیده‌ای غیر قابل توضیح انگاشته می‌شد. با گذشت زمان و انواع آزمون و خطا، صنعتگران متوجه شدند که از واکنش شیمیایی سوخت کوره یا همان علف اشنون، مس، و سنگ‌های بدنه کوره پوششی شیشه‌ای و آبی رنگ بر بدنه کوره‌ها شکل گرفته بود. امروزه ما میدانیم پدیده‌ای که صنعتگران مشاهده کرده بودند لعاب آبی رنگ خرمهره بوده است. لعاب خرمهره در منابع آکادمیک جهان به عنوان اولین لعاب پیشرفته تاریخ بشر شناخته می‌شود.
معنی واژه خرمهره
اتفاق تاریخی که سبب شد تا بشر لعاب خرمهره را کشف کند تا قرن‌ها به عنوان یک اتفاق با مبدایی غیر زمینی شناخته می‌شد. اعتقاد به مبدا ماورایی و جذابیت و عمق لعاب خرمهره از جمله عواملی بودند تا عده زیادی خواهان داشتن این مهره‌های جادویی باشند. کمیاب بودن خرمهره در کنار محبوبیت زیادش سبب می‌شد تنها افرادی به آن دسترسی داشته باشند که از قشر مرفه جامعه بودند و توانایی خرید بیشتری نسبت به سایرین داشتند. احتمالا استفاده از واژه خرمهره مرتبط با همین موضوع است. خر در زبان فارسی به معنی بزرگ است و لغت نامه دهخدا خرمهره را مهره بزرگان معنی می‌کند.
خرمهره سازی و رنگ آبی ایرانی
علاوه بر باورهای فرهنگی، مهمترین عاملی که هنر خرمهره سازی را محبوب می‌کند، رنگ خاص و عمیق لاجوردی و فیروزه‌ای خرمهره است. از گذشته تا امروز رنگ آبی در اغلب فرهنگها جایگاه ویژه‌ای داشته است.
دستبندهای آبی توسط بسیاری از فرهنگ ها به عنوان نمادی از محافظت در برابر تاثیرات منفی استفاده شده‌اند.
ایرانیان باستان بر این باور بودند که پوشیدن دستبند مهره‌ای آبی از آنها در برابر چشم بد محافظت می‌کند. بودایی‌ها برای محافظت در برابر بیماری و بدشانسی از مهره‌های آبی استفاده می کردند. همچنان نیز افراد زیادی به قدرت خرمهره اعتقاد دارند. بسیاری از افراد بر روی لباس خود یا نوزاد و حتی حیوانات خرمهره را می‌آویزند و بر این باورند که قدرت و انرژی خرمهره چشم بد را دور می‌کند. خرمهره بسیار مورد توجه بازیگران و هنرمندان بوده است و در سال‌های اخیر در بسیاری از فیلم‌های سینمایی و سریال‌ها توسط بازیگران مورد استفاده قرار گرفته است. رنگ ویژه آبی خرمهره همان رنگ آبی ایرانیست که در دنیا شهرت دارد.
کارگاه خرمهره سازی سعادتمند
صنایع دستی سعادتمند نسل اندر نسل در راستای حفظ و توسعه هنر خرمهره سازی ایران تلاش کرده است. از گذشته تا امروز طراحی، تولید و صادرات انواع محصولات خرمهره توسط خانواده سعادتمند انجام گرفته است. ورکشاپ‌های گردشگری خرمهره سازی یکی از موثرترین اقدامات صنایع دستی سعادتمند در شناساندن هنر خرمهره سازی به علاقه‌مندان داخلی و خارجی بوده است.
صنعت خرمهره سازی چیست؟
صنعت سرامیک سازی یکی از صنایع مهم و پرکاربرد در جهان است که از گذشته تا کنون، نقش مهمی در زندگی انسانها داشته است. سرامیک‌ها به عنوان مواد ساختمانی، لوازم خانگی، اشیاء زینتی و حتی در صنایع فضایی و پزشکی استفاده می‌شوند. این صنعت از ترکیب مواد معدنی مختلف مانند خاک رس، خاک سفید، خاک سیلیسی، و فلزات با ارزش و نفیس مانند آلومینیوم و تیتانیوم، به دست می‌آید. صنعتگران ایرانی از صنعت سرامیک سازی به هنر و صنعت خرمهره سازی رسیدند و در خاورمیانه، مصر و اکثر فرهنگهای دنیا آن را رواج دادند.
با پیشرفت‌های علمی و فناوری، صنعت خرمهره سازی نیز تحولات بزرگی را تجربه کرده است. مواد جدید، فرآیندهای بهبود یافته تولید و کاربردهای جدید از جمله مواردی هستند که این صنعت را به یک سطح جدید از توسعه و پیشرفت رسانده است. از خصوصیات مهم خرمهره‌های سرامیکی می‌توان به پایداری در شرایط محیطی مختلف، عدم حساسیت به مغناطیس و وزن سبک آنها اشاره کرد.
صنعت خرمهره سازی عمدتاً به صورت دستی و در کارگاه‌ها و کوره‌ها تولید می‌شود. معمولاً از خاک رس و سیلیس به عنوان مواد اولیه استفاده می‌شود که با توجه به طرح و نقوش مختلف، زیبایی و جلوه‌ای خاص را به خرمهره اصل ایرانی می‌بخشند. این صنعت، علاوه بر جذب گردشگران و علاقمندان به فرهنگها و آیین‌های محلی، یک منبع درآمد برای صنعتگران و کارآفرینان محلی نیز محسوب می‌شود. در برخی مناطق، این صنعت به عنوان یکی از مهمترین فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود که به توسعه اقتصادی و اجتماعی آن منطقه کمک می‌کند.
رشد و توسعه صنعت خرمهره سازی
از آغاز تاریخ تا امروز، اگر چگونگی رشد و توسعه صنعت خرمهره سازی را مورد بررسی قرار دهید به هنر زیبایی خواهید رسید. این شامل معرفی اولین سرامیک‌های استفاده شده توسط انسان‌های اولیه و رشد صنعت در گذشته و امروز می‌شود. حدود 6 هزار سال گذشته صنعتگران در معادن استخراج مس به کشف خرمهره رسیدند. زیبایی این قطعه به اندازه‌ای بود که آن را به صنعت خرمهره سازی تبدیل کرد. در صنعت خرمهره سازی تکنولوژی‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از تکنولوژی‌های استفاده شده عبارتند از در فرآیندهای تولید سرامیک از جمله پرس و فرم‌دهی، گلخانه‌های سرامیکی، و فرآیندهای گرمایش و سرخ‌کردن.
صنعت خرمهره سازی یک صنعت مرتبط با ساخت و تولید مهره‌های آبی با اشکال مختلف برگرفته از طبیعت است که به طور گسترده در فرهنگها و باورهای مختلف جهان وجود دارد، به ویژه در کشورهای خاورمیانه و مناطقی از آسیای مرکزی بسیار محبوب است. در برخی فرهنگها خرمهره به عنوان یک نوع مدافع در برابر انرژی منفی و چشم زخم احتمالی در نظر گرفته می‌شود. این مهره آبی به عنوان سمبلی از حفاظت و محافظت در برابر چشم بد و نفرین، به ویژه در مراسمات مذهبی و رسوم خانوادگی مورد استفاده قرار می‌گیرند.